مسابقه سرعت در انتشار کتاب! - مرکز فروشگاهی

به گزارش مرکز فروشگاهی، فرزانه دوستی می گوید: مشکل امروز ما تعداد زیاد مترجمانی است که جزیره ای و بی خبر از هم کار می نمایند، و چون همگی در انتخاب خودشان به جایزه ادبی یا موج های خبری مشابهی وابسته اند، همین موج ترجمه را در کشور خودمان ایجاد می نمایند و ناگزیر دچار مسابقه سرعت در انتشار کتاب می شوند که بعضاً بر کیفیت کتاب تاثیر می گذارد.

فرزانه دوستی متولد 1359 در تهران، مترجم و پژوهشگر، دکتری زبان و ادبیات انگلیسی دارد و مدرس زبان انگلیسی است. نامزدی در دومین دوره جایزه ترجمه ادبی ابوالحسن نجفی (1396) برای کتاب شب های وحشی، شایسته تقدیر ششمین جشنواره نقد کتاب (آبان ماه 1388)، شایسته تقدیر دوازدهمین جشنواره تئاتر دانشگاهیان (1388)، برگزیده یازدهمین جشنواره تئاتر دانشگاهیان ایران(1387) و برنده جایزه اول پژوهشبارقه های شرقی در آثار ایبسن در جشنواره تئاتر تجربه، دانشگاه تهران (1387) از جمله دستاوردها و جوایز اوست.

فریای هفت جزیره نوشته جوزف کنراد، حکایت بانوی آزرده گزینه آثار جاناتان سوئیفت، مبانی نشانه شناسی رولان بارت، شب های وحشی: داستان روزهای آخر زندگی آدگار آلن پو، ارنست همینگوی، امیلی دیکینسون و مارک تواین جویس کرول اوتس، دوران طلایی گزیده داستان های جان چیور، منظری به جهان مجموعه داستان های جان چیور و تآتر بودگی مجموعه مقالاتی درباره چیستی تئاتر از جمله آثار او هستند.

اخیرا کتاب بیداری نوشته کیت شوپن با ترجمه فرزانه دوستی برگزیده پنجمین دوره جایزه ابوالحسن نجفی شد. در پی این موضوع مرکز فروشگاهی گفت وگویی با این مترجم دارد که در پی می آید:

جایزه ای نوپا اما برجسته!

شما پیش تر هم به عنوان نامزد جایزه ابوالحسن نجفی معرفی شده بودید و این بار به عنوان برگزیده جایزه معرفی شدید. درباره برگزاری جایزه های ادبی برای ترجمه و تأثیر و نقشی که می توانند ایفا نمایند، می گویید؟

جایزه استاد ابوالحسن نجفی جایزه ای نوپا است ولی در همین پنج سالی که از عمرش می گذرد توانسته به جایگاه برجسته ای دست پیدا کند به چند علت؛ اول این که اعتبارش را از نام رفیع استاد نجفی دارد که دغدغه هایش درباره زبان فارسی بر کسی پوشیده نیست و به علت جامع الاطراف بودن بسیار تاثیرگذار بودند و همه با هر سطحی از سواد و گرایش با بخشی از آثار و اندیشه هاشان آشنایی دارند.

اعتبار دوم این جایزه به شأن بالای داوران مستقل و خوشنام آن است که کارنامه های درخشانی در ترجمه ادبی دارند و امیدوارم مترجمان جوانی هم که برگزیده می شوند با انتخاب ها و کارنامه شان هرروز به اعتبار این جایزه اضافه نمایند.

برای من افتخار بزرگی است که دو بار به فهرست نهایی این جایزه راه پیدا کردم، آن هم در شرایطی که تعداد مترجمان دقیق و خوش ذوق هرروز بیشتر می گردد. فکر می کنم هر هشت اثری که نامزد می شوند، برگزیده اند و مخاطب می تواند به این فهرست اعتماد کند.

آسیب های ترجمه و راه مقابله با آن

مهم ترین آسیب های حوزه ترجمه را چه چیزهایی می دانید و درباره این آسیب ها شرح می دهید؟

درباره آسیب ها که ساعت ها می گردد صحبت کرد و صحبت هم کم نشده است. موازی کاری و ترجمه های مکرر بلایی است که همه ما دچارش شده ایم. خودم یکی دو جلد کتاب آماده چاپ را به علت این که همکار مترجم خوشنامی زودتر از من راهی بازار نموده بود، کنار گذاشتم. ولی مگر چندبار می گردد این کار را کرد؟

ترجمه مجدد یا موازی با نگاه به سنت ترجمه در ایران کار غلطی نیست. اما در گذشته تعداد مترجمان خیلی کمتر بود، و وقتی دست به بازترجمه می زدند، علت و ادعای محکمی داشتند و بعد در مجلات به نقد و گفت وگو با هم می پرداختند، حالا گیرم جدلی هم می کردند. متن هایی هم که انتخاب می کردند، اکثراً شاهکارهای وزین تاریخ ادبیات بودند. مشکل امروز ما تعداد زیاد مترجمانی است که جزیره ای و بی خبر از هم کار می نمایند، و چون همگی در انتخاب خودشان به جوایز ادبی یا موج های خبری مشابهی وابسته اند، همین موج ترجمه را در کشور خودمان ایجاد می نمایند و ناگزیر دچار مسابقه سرعت در انتشار کتاب می شوند که بعضاً بر کیفیت کتاب تاثیر می گذارد. خود مترجم هم فشار کاری زیادی را باید تحمل کند. بعد از ترجمه هم نقدهای سازنده ای درکار نیست، مترجم های موازی کار از هم پرهیز می نمایند، یا گاهی شاهد نقدهای تخریبی و بی اساس هستیم که در نهایت کمکی به خواننده بلاتکلیف نمی نماید.

راه های مقابله با آسیب های ترجمه چیست؟

من راه چاره روشنی سراغ ندارم. سازمان دهی و ضابطه مند کردن صنعت ترجمه یا پیوستن به قانون حق امتیاز در دسترس ترین پیشنهادها هستند، به شرط آن که بازار کتاب ترجمه را دچار انحصارگرایی نکند و راه را بر فعالیت مترجمان جوان و گمنام نبندد.

شاید راه درست تر، رشد مجلات و رسانه های نقد کتاب و ترجمه باشد، توسعه نقدهای تطبیقی متون ترجمه شده، یا ایجاد فضایی پویا برای گفت وگو بین مترجمان موازی . ابداً کار آسانی هم نیست.

ما سال هاست که رشته ای دانشگاهی به نام مطالعات ترجمه داریم و کارشناس همین کار را پرورش می دهیم، ولی تحقیقاتشان محدود به ژورنال های پژوهشی مانده، خروجی ملموسی ندارد و نقدهای موثری از ایشان در دسترس مخاطب عام قرار نمی گیرد.

در این سال ها تعداد عناوین ترجمه در سال زیاد است که تنوعی را در بازار ترجمه و کتاب ایجاد نموده اند، ارزیابی شما از کیفیت آثار منتشرشده چیست؟

به نظرم این دقیقا مسئولیتی است که جایزه استاد ابوالحسن نجفی بر عهده گرفته و قرار است انجام دهد. مثلا همین سال جاری حدود 70 جلد کتاب ترجمه داستانی به دفتر جایزه ارسال شده، و نشان می دهد که 70 مترجم یا ناشر خود را شایسته این جایزه دیده اند. تعداد آثار ترجمه در هر سال آنقدر زیاد است که کسی نمی تواند همه آن ها را بخواند و مقایسه کند و نظر صائب بدهد. مخصوصا که شاهد رشد ترجمه بی واسطه از زبان های دیگر، مخصوصا ترکی و لهستانی و روسی هستیم. این ها اتفاق مثبتی است و بعضی ناشران هم نسبت به قبل با حساسیت بیشتری به ویرایش و صفحه آرایی و حفظ کیفیت ظاهری کتاب می پردازند. اصلاح غلط های چاپ اول کتاب هم نسبت به قبل خیلی ساده تر شده است.

سال جاری عناوین خیلی خوبی دیده ام که حتی اگر نام هم بخواهم ببرم، مصاحبه طولانی می گردد.

مترجمانی که به زبان مبدأ تسلط ندارند

همان طور که در نشست جایزه نجفی اشاره شد، به نظر می رسد بعضی از ترجمه ها به لحاظ فارسی نویسی یعنی انتقال متن از زبان مبدا به زبان مقصد دچار اشکال هستند، درباره این موضوع شرح می دهید.

بله نکته مهمی است. البته با عیار استاد نجفی اگر به ترجمه نگاه کنیم، هیچ ترجمه ای صددرصد درست و کامل نیست. ترجمه یک فرایند دینامیک است، یعنی گفت وگومند و تغییرپذیر است که می تواند به مرور زمان اصلاح و بهتر گردد. خود من وقتی ترجمه های 10 سال پیشم را می خوانم دیگر قبولشان ندارم و دوست دارم اصلاحشان کنم یا از نو ترجمه کنم. ترجمه محصول نهایی نیست، و دقیقا به همین دلیل وقتی ترجمه را به شکل یک محصول نهایی از خط فراوری می گیریم و به بازار کتاب می دهیم، آن هم در شرایط رقابتی و سرعتی این روزها که هرکسی زودتر کتابی را چاپ کند خودش را برنده و ذی حق می داند، این همه ماجرا درست می گردد.

مساله تسلط موضوعی هم هست. کمتر مترجمی هست که هم به زبان مبدأ تسلط کامل داشته باشد، هم به موضوع تخصصی متن و بافتار تاریخی اجتماعی آن، و هم به مبانی درست نویسی زبان فارسی. این مهارت ها درمورد ویراستار کتاب هم صدق می نماید. نقص در هرکدام از این ها متن نهایی را دچار اشکالات اساسی می نماید.

چرا نویسنده های ایرانی شبیه هم می نویسند؟

با نگاهی کلی بر آثار ترجمه، به نظر می رسد انتخاب کتاب ها برای ترجمه بر اساس فهرست های پرفروش مجلات و سایت ها انجام می گردد، این موضوع چه تأثیری بر جریان ترجمه و ادبیات بر ایران دارد؟

ببینید قبلا هم در مراسم اشاره ای کردم. ما به گفته رولان بارت دو نوع متن ادبی داریم. متنِ خوانا (متنی که یک بار می خوانیم و مصرف می کنیم و تمام می گردد)، و متن نویسا (متنی که آن قدر چندلایه و ظریف است که شاید لازم باشد بارها بخوانیم تا بفهمیمش). در ترجمه هم با این دو نوع متن سروکار داریم. فهرست های پیشنهادی و پرفروش و ضرورت ترجمه آن ها وجود دارد، خیلی هم برای همه ما خوب است بدانیم چه اتفاقی در جهان می افتد، سلیقه نویسندگان و خوانندگان چه تغییری نموده، چه تکنیک های تازه یا مکتب های فکری تازهی دارد شکل می گیرد. ولی یکی دو ترجمه از هرکدامشان واقعا بس است، نیست؟ درعوض متن های مهم زیادی مطابق با احتیاجها و شرایط فرهنگی ما هست که هیچ ناشری سراغشان نمی رود. متاسفانه ناشرها هم فهرست های پرفروش را ترجیح می دهند و روی خوشی به پیشنهادهای خوب مترجم ها نشان نمی دهند، چون ریسک بالا دارد و نمی فروشد. این که بعضی داستان نویس های ایرانی کاملا شبیه هم می نویسند، تا مقدار ای - شاید، مطمئن نیستم - تقصیر این باشد که الگوهای خارجی یکسانی را خوانده اند.

در خصوص متن های نویسا، مثل شاهکارهای ادبی شکسپیر و پروست و جویس... حالا حالا باید بازترجمه شان کنیم و زبان آن ها را فراخور نسل های معاصر و آینده به روز و زایا نگه داریم. این متن ها بهانه ای هستند برای طبع آزمایی و آزمودن ظرفیت های زبان فارسی. به شرطی که واقعا از نو ترجمه کنیم و رونویسی از دست مترجم قبلی با سودای معروفیت یا فروش نباشد.

شاید بزرگترین عیب فهرست ها ترویج مترجمان وابسته و مصرف گرا باشد، مترجمانی که متخصص حوزه خاصی نمی شوند، پژوهش کافی و مستقل صرف کشف استعداد متن نمی نمایند، و بنابراین آن کارکرد کوشندگی فرهنگی را درست انجام نمی دهند.

اگر ممکن است درباره ورود خود به عرصه ترجمه ادبی و کتاب هایی که برای ترجمه انتخاب می کنید، شرح دهید.

من از هفده سالگی با خواندن نمونه های خوبی از ترجمه ادبیات اروپایی مثل داستایوفسکی و سروانتس و هوگو و گراهام گرین و شاهکارهایی از ادبیات آمریکایی مخصوصا همینگوی و فاکنر مجذوب جهانی ادبیات و ترجمه شدم. رشته ادبیات انگلیسی را انتخاب کردم و تا مقطع دکتری ادامه دادم. بنابراین خودم را پژوهشگر ادبیات، یا جایی بین پژوهش و ترجمه ادبی می بینم. اگر اثری انتخاب می کنم همراستای گرایش های ادبی و تئوریک خودم است یا که دنبال معرفی جاافتاده های باارزش تاریخ ادبیات هستم.

کار جدی ترجمه ادبیات را در دهه 80 به صورت تجربی آغاز کردم. با محمد طلوعی که شاعر و نویسنده بود، یکی دو مجموعه شعر جهان، نظریه تئاتر، و پروژه ترجمه جان چیور را آغاز کردیم، آن زمان قصد انتشار نداشتیم و بیشتر دنبال کشف و مطالعه ظرفیت های زبان برای ژانرهای مختلف بودیم، اما نتیجه خوب شد و منتشرشان کردیم. در دهه 90 کتاب هایی از جوزف کنراد، ویرجینیا وولف، رولان بارت، جاناتان سوئیفت و جویس کرول اوتس و تک نگاشت های زیادی برای نشریات و مجلات ترجمه نموده ام. در همه این ها هم انگیزه های نظری-ادبی یا دغدغه فرم داشته ام. ترجمه هایی تخصصی هم در حوزه نشانه شناسی انجام داده ام و این روزها مشغول ترجمه کتابی مهم در زمینه نسبت نظریه های انتقادی معاصر با تاریخ نگاری سنتی هستم. 10 سالی هم هست که به صورت حرفه ای به ترجمه آثار ادبی از فارسی به انگلیسی مشغولم که در نشریات معتبر انگلیسی، آمریکایی و آسیایی منتشر شده اند. این برایم رسالت مهم تری است و فکر می کنم هرچه بیشتر از ادبیات معاصر خودمان ترجمه کنیم، به تدریج سهم بیشتری از بازار جهانی ادبیات را نصیب ایران می کنیم. اما تا رسیدن به آن نقطه شاید دهه ها کوشش مستمر احتیاج باشد.